კონფერენცია

∘ დავით კეშელავა ∘
განახლებადი ენერგიის გამოყენების პოტენციალი საქართველოში და მისი მაკროეკონომიკური შინაარსი

ანოტაცია. საქართველო თავისი გეოგრაფიული ადგილმდებარეობის, რესურსების განაწილების და ეკონომიკური განვითარების პირობებში საკმაოდ დიდ იმედებს ამყარებს განახლებადი ენერგიის წყაროებზე. თუმცა, როგორც კვლევები ცხადყოფს საქართველოს მხოლოდ ნაწილობრივ აქვს ათვისებული ჰიდროელექტროენერგიის რესურსები და მხოლოდ ახლა დაიწყო ქარის ენერგიის პოტენციალის შესწავლა და ქარის სადგურების გამოყენებით ელექტროენერგიის გამომუშავება. თითქმის გამოუყენებელია მზის ენერგიის საკმაოდ დიდი პოტენციალი და მხოლოდ უმნიშვნელო დონითაა გამოყენებული განახლებადი ენერგიის სხვა წყაროები. ამასთანავე აღსანიშნავია, რომ ენერგიის წარმოების სეზონური ხასიათიდან გამომდინარე განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს განახლებადი ენერგიის დივერსიფიცირებული წყაროების გამოყენება. განახლებადი ენერგიის მაკროეკონომიკურ ჭრილში განხილვის პირობებში მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ ემპირიულ ლიტერატურაში იკვეთება მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის 3 ჰიპოთეზა: ზრდის ჰიპოთეზა, კონსერვაციის ჰიპოთეზა და უკუკავშირის ჰიპოთეზა. ზრდის ჰიპოთეზის მიხედვით, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი განახლებადი ენერგიის მოხმარებიდან ეკონომიკური ზრდის მიმართულებით ფიქსირდება. კონსერვაციის ჰიპოთეზის მიხედვით, მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდა დადებითად მოქმედებს განახლებადი ენერგიის მოხმარებაზე და აღნიშნული მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი მხოლოდ ცალმხრივია. უკუკავშირის ჰიპოთეზის მიხედვით, გამოშვებასა და განახლებადი ენერგიის მოხმარებას შორის ორმხრივი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი არსებობს. აღნიშნული სტატია მიზნად ისახავს, რომ შეიმუშაოს მეთოდოლოგია საქართველოს შემთხვევაში მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების შესასწავლად.

საკვანძო სიტყვები: განახლებადი ენერგია, ჰიდროელექტროსადგური, სეზონურობა, ზრდის ჰიპოთეზა, კონსერვაციის ჰიპოთეზა, უკუკავშირის ჰიპოთეზა, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი.

უკანასკნელი ათწლეულის განმავლობაში საქართველო ელექტროენერგიის გამომუშავების მზარდი ტემპით გამოირჩეოდა, კერძოდ ენერგიის გამომუშავება 38.2%-ით გაიზარდა და 11 531.2 მილიონ კილოვატ-საათს გაუტოლდა. აღსანიშნავია, რომ აღნიშნული ზრდა თბოელექტროსადგურებისა და ჰიდროელექტროსადგურების გაზრდილი წარმოების ხარჯზე მოხდა. ამასთანავე, 2016 წლიდან ამოქმედდა ქართლის ქარის სადგური, თუმცა მისი წილი მთლიან გამომუშავებაში ამ ეტაპზე ჯერ კიდევ მცირეა. (იხილეთ გრაფიკი 1).

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ საკმაოდ დიდია ჰიდროელექტროსადგურების წილი ელექტროენერგიას მთლიან გამომუშავებაში. 2017 წლის მონაცემების მიხედვით მთლიანი გამომუშავებული ენერგიის 71% ჰიდროელექტროსადგურებზე მოდიოდა, 17% თბოელექტროსადგურებზე და 1%-ზე ნაკლები ქარის ენერგიის სადგურებზე. ელექტროენერგიის გამომუშავების სეზონური ხასიათიდან გამომდინარე, 2017 წელს იმპორტირებულმა ელექტროენერგიამ მთლიანი მიწოდების 11% შეადგინა (იხილეთ გრაფიკი 2). აღნიშნული ცხადყოფს, რომ საქართველოს შემთხვევაში განახლებადი ენერგიის როლი საკმაოდ დიდია ქვეყნის ელექტროენერგიით მომარაგებაში.

საქართველო მდიდარია განახლებადი ენერგორესურსებით, განსაკუთრებით ჰიდროელექტრორესურსებით. ქვეყნის მთავარი მდინარეების ენერგეტიკული პოტენციალი დაახლოებით 140 მილიარდ კილოვატ-საათს შეადგენს, მაშინ როცა, ტექნიკურად განხორციელებადი რესურსი სხვადასხვა შეფასებით 70-80 მილიარდ კილოვატ-საათს წარმოადგენს, საიდანაც მხოლოდ 12-15% არის ათვისებული. მაშასადამე, საქართველოს საკმაოდ დიდი პოტენციალი გააჩნია ჰიდროენერგიის განსავითარებლად

2017 წლის მონაცემებით საქართველოში 7 მარეგულირებელი და 15 სეზონური ჰიდროელექტროსადგურია, რომლებიც ჯამურად 8607.5 მილიონი კილოვატ-საათის ელექტროენერგიას გამოიმუშავებენ. აღნიშნულ ჰესებს შორის ყველაზე დიდი გამომუშავებული ელექტროენერგიის მიხედვით ენგურჰესია, რომელმაც 2017 წლის განმავლობაში 3 594.2 მილიარდი კილოვატ-საათი ელექტროენერგია გამოიმუშავა, რაც ჰიდროელექტროსადგურების მიერ გამომუშავებული ელექტროენერგიის 39%-ს შეადგენს. ასევე მაღალი სიმძლავრეებით გამოირჩევიან ვარციხეჰესი და ვარდნილჰესი, რომელთა მიერ გამომუშავებული ელექტროენერგია ჰესების მიერ გამომუშავებული ენერგიის 16.4%-ია (ესკო - ენერგობალანსი, 2017). სხვა ჰიდროელექტროსადგურები შედარებით მოკრძალებული წილით გამოირჩევიან მთლიან ენერგო მიწოდებაში.

საქართველოს მსგავსი ქვეყნებისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მცირე სიმძლავრის ჰესების განვითარება. კვლევების თანახმად, მცირე მდინარეების თეორიული ენერგეტიკული პოტენციალი შეადგენს 40 მილიარდ კვტსთ/წელს, ტექნიკური კი დაახლოებით 20 მილიარდ კვტსთ/წელს. დღევანდელ პირობებში, ეკონომიკური და რეალურად მიღწეული პოტენციალი კი სპეციალისტების შეფასებით 5 მილიარდ კვტსთ/წელს არ აჭარბებს. გარდა ამისა, მცირე სიმძლავრის ჰიდროელექტროსადგურები სეზონურობით გამოირჩევიან და ელექტროენერგიას ძირითადად გაზაფხულ-ზაფხულზე გამოიმუშავებენ, როდესაც საქართველოს ელექტროენერგეტიკულ სისტემაში ისედაც არსებობს ჭარბი ენერგია. აქედან გამომდინარე, მცირე ჰესების მიერ ელექტროენერგიის წლიური გამომუშავების 60-70% გაზაფხულ ზაფხულის 5 თვეზე მოდის (აპრილი-აგვისტო). თუ გავითვალისწინებთ საქართველოში მცირე ჰესების პოტენციალს, მივიღებთ, რომ მათი სრული ათვისების შემთხვევაში ზემოხსენებულ პერიოდში დამატებით 3-3.5 მილიარდი კვტსთ ელექტროენერგიის გამომუშავების შესაძლებლობა არსებობს (ჩხაიძე, 2014).

განახლებადი ენერგიის რესურსების შესახებ ენერგეტიკის სამინისტროს მიერ გამოქვეყნებული ნაშრომის თანახმად, საქართველოს საკმაოდ დიდი პოტენციალი გააჩნია ქარის ენერგიის გამოყენებით დამატებით 8-10 მილიარდი კვტსთ ელექტროენერგია გამოიმუშაოს. ექსპერტების შეფასებების საფუძველზე იდენტიფიცირებულია ქარის ენერგო სადგურებისთვის პერსპექტიული ადგილების ჩამონათვალი.

2016 წელს ექსპლუატაციაში შევიდა გორთან ახლოს მდებარე ქარის ელექტროსადგური. აღნიშნული ქარის ელექტროსადგური 6 ერთეული 3.45 მეგავატიანი ტურბინისგან შედგება და მისი ჯამური სიმძლავრე 20.7 მეგავატს წარმოადგენს. აღნიშნულმა ქარის სადგურმა 2016 წელს 9 მლნ კვტსთ ელექტროენერგია გამოიმუშავა, 2017 წელს კი აღნიშნულმა მაჩვენებელმა 87.8 მლნ კვტსთ-ს მიაღწია. ამ ეტაპზე ქარის ენერგიის მიერ გამომუშავებულ ენერგიას მხოლოდ მცირედი წილი უჭირავს მთლიანად გამომუშავებულ ელექტროენერგიაში. აღსანიშნავია, რომ ქარის ელექტროსადგურების გამომუშავება პრაქტიკულად მთელი წლის მანძილზე ხდება, როდესაც ელექტროენერგეტიკული სისტემა გარკვეულ დეფიციტს განიცდის (იხილეთ გრაფიკი 3).

კოლექტორების გამოყენებით შემოიფარგლება. აღნიშნული კოლექტორები ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის დროს მცირე სიმძლავრეებით გამოიყენებოდა, თუმცა აღსანიშნავია, საზოგადოების მზარდი ინტერესი მზის კოლექტორების მიმართ უკანასკნელ პერიოდში. Fოტოვოლტაიკები კი მხოლოდ ძალიან იშვიათ შემთხვევებში გამოიყენება.

განახლებადი ენერგიის რესურსების შესახებ ენერგეტიკის სამინისტროს მიერ გამოქვეყნებული ნაშრომის მიხედვით, ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობიდან გამომდინარე საქართველოს გააჩნია ხელსაყრელი პირობები მზის ენერგიის გამოყენებისთვის. საქართველო იმ ქვეყანათა კატეგორიას მიეკუთვნება, სადაც მზის გამოსხივება მაღალია, ქვეყნის უმეტეს ტერიტორიაზე წელიწადში საშუალოდ 250-280 მზიანი დღეა . მაქსიმალური რადიაცია მაღალმთიან ზონაშია, დიდი კავკასიონის ცენტრალურ ნაწილში.

ელექტრო ენერგიის გენერირებისა და სეზონურობის მნიშვნელობა საქართველოში

გარდა ზემოხსენებული განახლებადი ენერგიის წყაროებისა, საქართველოს აქვს პოტენციალი ბიომასის და გეოთერმული ენერგიის გამომუშავების მიმართულებითაც. USAID -ის კვლევის მიხედვით, ბიომასის სხვადასხვა სახეების, როგორიცაა მარცვლოვანი და პარკოსანი კულტურების ნარჩენების, მეცხოველეობის და მეფრინველეობის ნარჩენების, საყოფაცხოვრებო ნარჩენების, ქ. თბილისის კანალიზაციის წყლის გაწმენდის და ხე-ტყის მრეწველობის ნარჩენების გამოყენებით გამომუშავდა 9.82 მილიარდი კვტ.სთ ენერგია, ხოლო გამომუშავებული ელექტროენერგიის მეშვეობითაც შესაძლებელი გახდა 300 მილიონი ლარის დაზოგვა (ჩხაიძე, 2014).

რაც შეეხება გეოთერმულ ენერგიას, საქართველოს ტერიტორიაზე აქამდე აღრიცხულია 250-მდე ბუნებრივი და ხელოვნური წყარო, რომლის ჯამური დებიტი წელიწადში 60 მლნ კუბ.მ-ს შეადგენს. სხვადასხვა მონაცემებით საქართველოში გეოთერმული რესურსების ტექნიკურ პოტენციალს 1.3 მლრდ კვტსთ-ი შეადგენს და პოტენციალის 80 პროცენტი დასავლეთ საქართველოშია კონცენტრირებული (ჩხაიძე, 2014).

2007 წლიდან 2010 წლის ჩათვლით, ჰიდროელექტროსადგურების მიერ გენერირებულ ელექტროენერგიის მოცულობა მზარდი ტემპით ხასიათდება. აღსანიშნავია, რომ ყველაზე სწრაფი ზრდის ტემპი 26.4% 2010 წელს დაფიქსირდა. ამის შემდეგ იყო ორწლიანი ჩავარდნა, რომელსაც ისევ აღმავლობის პერიოდი მოჰყვა. წარმოების პარალელურად მოხმარება მუდმივი მზარდი ტრენდით ხასიათდებოდა. შედეგად 2012 წლიდან მოყოლებული ელექტროენერგიის წმინდა ექსპორტიორი საქართველო წმინდა იმპორტიორ ქვეყანად იქცა (იხილეთ გრაფიკი 4).

მიუხედავათ იმისა, რომ 2012 წლამდე საქართველო ელექტროენერგიის წმინდა ექსპორტიორს წარმოადგენდა, საუკეთესო 2010 წელსაც კი ქვეყანას მოუწია საკმაოდ დიდი რაოდენობით ელექტროენერგიის იმპორტი. აღნიშნულის მიზეზი ელექტროენერგიის მოპოვების სეზონური ხასიათია. სწორედ სეზონური ხასიათიდან გამომდინარე ჰიდროენერგიის წარმოება მკვეთრად აღემატება მოხმარებას ზაფხულის პერიოდში, მაშინ როცა ზამთარში პირიქით მოხმარება მკვეთრად აღემატება წარმოებას და აუცილებელი ხდება ელექტროენერგიის იმპორტი. აღნიშნული ენერგოდეფიციტი კიდევ უფრო თვალსაჩინოა სხვა წლებისთვის. გრაფიკი 5 გვიჩვენებს ელექტროენერგიის გენერაციის სეზონურ ხასიათს 2017 წლის მაგალითზე.

ელექტროენერგიის გამოშვების სეზონური ხასიათი კარგად ხსნის იმას თუ რატომ არ იზრდება ჰიდროელექტროენერგიის გამომუშავება გეგმის მიხედვით. ამის მთავარი მიზეზი შენელებული ინვესტიციებია. ინვესტორის გადმოსახედიდან ჭარბი სიმძლავრეების ქონა ზაფხულის პერიოდში დიდ პრობლემას წარმოადგენს. ამ პერიოდში ელექტროსადგურები დიდი რაოდენობით გამოიმუშავებენ ელექტროენერგიას და საკმაოდ მაღალია კონკურენცია ადგილობრივი მომწოდებლების მხრიდან. მაშასადამე, იკლებს პროექტების მომგებიანობა და შესაბამისად ინვესტორებს არ აქვთ სტიმული, რომ განახორციელონ მნიშვნელოვანი პროექტები.

გარდა ამისა მცირე ჰესებში ინვესტირება არ წარმოადგენს ეფექტურ ხერხს სეზონურობის პრობლემასთან საბრძოლველად. რადგანაც კაშხლის მეშვეობით წყლის დაგროვების გარეშე მცირე სიმძლავრის ჰესები კიდევ უფრო მწვავე სეზონურობას განიცდიან ვიდრე სხვა რესურსები. შესაბამისად ენერგო უსაფრთხოების მისაღწევად საჭიროა განახლებადი ენერგიის სხვა რესურსებზე ორიენტაცია, მაგალითად, ქარის სადგურები შედარებით ნაკლები სეზონურობით გამოირჩევა და მასზე აქცენტის გაკეთება კარგი საშუალებაა სეზონურობასთან საბრძოლველად (Kelbakhiani and Pignatti, 2012-13).

თანამედროვე შეხედულებები განახლებად ენერგიაზე

1970-იანი წლებიდან მოყოლებული. არაერთი ემპირიული ნაშრომი შეიქმნა ენერგიის მოხმარებასა და ეკონომიკურ ზრდას შორის კავშირის დადგენის შესახებ. ამ თემაზე პირველი ნაშრომი 1978 წელს შეიქმნა ჯონ და არტურ კრაფტების მიერ და კვლევა ასკვნიდა, რომ აღნიშნულ ორ ცვლადს შორის მხოლოდ ცალმხრივი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი არსებობდა და გაზრდილი მთლიანი შიდა პროდუქტი განახლებადი ენერგიის მოხმარების ზრდას იწვევდა. თუმცა, ტიბამ და ომრიმ (2017) თავიანთ კვლევაში 264 ნაშრომი შეისწავლეს 1978 წლიდან 2014 წლამდე და ავტორთა დასკვნები აღნიშნულ ცვლადებს შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის შესახებ სრულიად არაერთგვაროვანი იყო. თუმცა, ზემოხსენებულ ნაშრომში ხაზგასმულია განახლებადი ენერგიის მოხმარებასა და ეკონომიკურ ზრდას შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის ოთხი ჰიპოთეზა: ზრდის, კონსერვაციის, უკუკავშირის, და ნეიტრალიტეტის ჰიპოთეზები. სჵბრის (2015) ნაშრომის მიხედვით, უკუკავშირის ჰიპოთეზა დასტურდება ემპირიული ნაშრომების 32,6%-ში, 12,6% უპირატესობას კონსერვაციის ჰიპოთეზას ანიჭებს, ხოლო კვლევების 27,4% ზრდის და იმავე პროცენტული წილი ნეიტრალიტეტის ჰიპოთეზათა მართებულობას ადასტურებს.

დოგანი (2016) ამტკიცებს, რომ კვლევებს შორის ასეთი ვარიაცია ძირითადად გამოყენებული მეთოდოლოგიების მრავალფეროვნებით აიხსნება. ამ სფეროში არსებული ნაშრომების უმრავლესობა განახლებადი ენერგიის მოხმარებას აგრეგირებულ დონეზე განიხილავს, მაშინ კვლევის მიღმა რჩება უფრო დეტალური ანალიზი განახლებადი ენერგიის კონკრეტული წყაროების მიხედვით (მაგალითად, ბიომასის ენერგიის მოხმარება, ჰიდროენერგიის მოხმარება და სხვა). ხშირად ენერგიის რესურსების დეტალიზებული წარმოდგენა განსხვავებული დასკვნების გაკეთების საშუალებას გვაძლევს.

ზრდის ჰიპოთეზის მიხედვით, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი განახლებადი ენერგიის მოხმარებიდან ეკონომიკური ზრდის მიმართულებით ფიქსირდება. შესაბამისად, განახლებადი ენერგიის მოხმარების ზრდა (შემცირება) ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის შესაბამის ზრდას (შემცირებას) იწვევს. მაგალითად, ასლანმა (2016) ამერიკის შეერთებული შტატების მაგალითზე შეისწავლა ბიომასის განახლებად ენერგიასა და ეკონომიკურ ზრდას შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი დასაქმებისა და კაპიტალის დონის გათვალისწინებით 1961-2011 პერიოდისთვის და დაასკვნა, რომ კავშირი ცალმხრივია განახლებადი ენერგიის მოხმარებიდან ეკონომიკური ზრდის მიმართულებით, ამასთანავე, ინგლესი-ლოტზის (2016) ნაშრომი ასევე ადასტურებს ზრდის ჰიპოთეზას ვალიდურობას OECD-ის ქვეყნებისთვის. გარდა ამისა, რაფინდადის და ოზთურქის (2016) ნაშრომის მიხედვით, განახლებადი ენერგიის მოხმარების 1%-იანი ზრდა 0,2194%-ით აუმჯობესებს გერმანიის ეკონომიკას.

კონსერვაციის ჰიპოთეზის მიხედვით, მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდა დადებითად მოქმედებს განახლებადი ენერგიის მოხმარებაზე და აღნიშნული მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი მხოლოდ ცალმხრივია. მაგალითად, ფუროუკა (2017) აანალიზებს ბალტიისპირეთის ქვეყნების მდგომარეობას 1990 წლიდან 2011 წლამდე და ასკვნის, რომ კონსერვაციის ჰიპოთეზა ვალიდურია აღნიშნული ქვეყნებისთვის.

უკუკავშირის ჰიპოთეზის მიხედვით, გამოშვებასა და განახლებადი ენერგიის მოხმარებას შორის ორმხრივი მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი არსებობს. კაჰიას და სხვების (2017) მიხედვით ზემოხსენებულ ცვლადებს შორის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი მხოლოდ გრძელვადიან პერიოდში ფიქსირდება. თუმცა, MENA-ს ქვეყნები ამ მხრივ გამონაკლისს წარმოადგენენ და უკუკავშირს მოკლევადიანი ხასიათი გააჩნია. შაჰბაზი და სხვები (2016) წარმატებით ამტკიცებენ უკუკავშირის ჰიპოთეზას BღIჩ-ის ქვეყნებისთვისაც. ლინის და მუბარაქის (2014) მიხედვით უკუკავშირის ჰიპოთეზა დაცულია ჩინეთისთვისაც. ხოლო ამრის (2017) ნაშრომის მიხედვით ორმხრივი კავშირი ფიქსირდება როგორც განვითარებული, ასევე განვითარებადი ქვეყნებისთვის. შესაბამისად, განახლებადი ენერგიის მოხმარების 1%-იანი ზრდა, 0,873%-ით ზრდის ქვეყნის ეკონომიკას განვითარებული ქვეყნების შემთხვევაში და აღნიშნული მაჩვენებელი მხოლოდ 0,678%-ს შეადგენს განვითარებადი ქვეყნებისთვის.

დამოკიდებულება განახლებადი ენერგიის მოხმარებასა და ეკონომიკურ ზრდას შორის

იმისათვის, რომ შევისწავლოთ მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი განახლებადი ენერგიის მოხმარებასა და ეკონომიკურ ზრდას შორის აუცილებელი, რომ ავაგოთ ემპირიული მოდელი და მოვახდინოთ მისი შეფასება რომელიმე ეკონომეტრიკული მეთოდის გამოყენებით. აღნიშნული ნაშრომის მეთოდოლოგია დაფუძნებული იქნება კობ-დუგლასის საწარმოო ფუნქციის ერთერთ კერძო სახეზე, რომელის მიხედვითაც ქვეყნის გამოშვების დონე სხვა თანაბარ პირობებში დამოკიდებულია განახლებადი ენერგიის მოხმარებაზე, სამუშაო ძალაზე და კაპიტალის მოცულობაზე (Šimelytė da Dudzevičiūtė, 2017):

სადაც t - დროის პერიოდს წარმოადგენს, Y - გამოშვების მოცულობა (რეალური მთლიანი შიდა პროდუქტი), E, L და K განახლებადი ენერგიის მოხმარება, სამუშაო ძალა და კაპიტალის მოცულობაა, A - ტექნოლოგიურ პროგრესს ასახავს და მოდელში აუხსნელ (ეგზოგენურ) ცვლადს წარმოადგენს. ცვლადების აღნიშნული არჩევანი განპირობებული საკმაოდ მდიდარი ემპირიული ლიტერატურით და მწირი დაკვირვებების მოცულობით.

იმისათვის, რომ არაწრფივი კობ-დუგლასის საწარმოო ფუნქცია შევაფასოთ საჭიროა მისი გაწრფივება ნატურალური ლოგარითმის გამოყენებით. ხოლო მიღებულ წრფივ განტოლებას ორი მთავარი დადებითი მახასიათებელი გააჩნია: ნატურალური ლოგარითმით გამოსახული დროითი მწკრივები შედარებით ნაკლები ანომალიებით ხასიათდებიან და ფუნქციის შეფასებისას მიღებული კოეფიციენტები დამოუკიდებელი ცვლადების ელასტიკურობას გამოხატავენ დამოკიდებული ცვლადების მიმართ, რაც ამარტივებს შედეგების ინტერპრეტაციის პროცესს. წრფივი სახით წარმოდგენილ კობ-დუგლასის საწარმოო ფუნქციას შემდეგი სახე აქვს:

სადაც, LnY_t,LnE_t, LnL_t და LnK_t რეალური მთლიანი შიდა პროდუქტის, განახლებადი ენერგიის მოხმარების, დასაქმებული ადამიანების მთლიანი მოცულობის და მთლიანი ფიქსირებული კაპიტალის ფორმირების ლოგარითმებს წარმოადგენენ. შესაბამისად, β კოეფიციენტები განახლებადი ენერგიის, დასაქმებულთა რაოდენობის და კაპიტალის ელასტიკურობის კოეფიციენტებია რეალური მთლიანი შიდა პროდუქტის მიმართ. კი დამოუკიდებელ და ნორმალურად განაწილებულ რეგრესიის ცდომილებას წარმოადგენს.

კობ-დუგლასის საწარმოო ფუნქციის ზემოხსენებული მოდელი სტატიკურია, თუმცა ცვლადებს შორის კავშირი დინამიკურ ხასიათს ატარებს, ამიტომაც აუცილებელია მოდელში ავტორეგრესიული კომპონენტის შემოტანა. შესაბამისად ანალიზის საწყის ეტაპზე აუცილებელია, რომ დროითი მწკრივები შევამოწმოთ ერთეულოვან ფესვის არსებობაზე (Unit Root) დიკი-ფულერის ტესტის გამოყენებით და საჭიროების შემთხვევაში განვახორციელოთ მათემატიკური გარდაქმნები (ლოგარითმიდან გადავიდეთ ზრდის ტემპებზე) რათა მივიღოთ სტაციონალური დროითი მწკრივები და თავიდან ავირიდოთ მცდარი რეგრესიის პრობლემა. სტაციონარული დროითი მწკრივის მიღების შემდგომ, აუცილებელია განისაზღვროს ოპტიმალური დროითი ლაგი და მოხდეს ვექტორული ავტორეგრესიის (VAR) მოდელის შეფასება. ვექტორული ავტორეგრესიის მოდელს შემდეგი ერთდროული განტოლებების სიტემისგან შედგება:

სადაც წარმოადგენენ რეალური მთლიანი შიდა პროდუქტის, განახლებადი ენერგიის მოხმარების, დასაქმებული მოსახლეობის რაოდენობის და მთლიანი ფიქსირებული კაპიტალის ფორმირების ზრდის ტემპები; α წარმოადგენს კონსტანტას; ხოლო θ, δ, φ, და μ კოეფიციენტებს, ხოლო ε-ები ცდომილებებს წარმოადგენენ.

ვექტორული ავტორეგრესიის (VAR) მოდელის აგების შემდეგ მოხდება მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის დადგენა განახლებადი ენერგიის მოხმარებასა და მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდის ტემპებს შორის გრეინჯერის მიზეზ-შედეგობრივი კავშირის მეთოდის გამოყენებით.

მოდელში გაანალიზებული დროითი მწკრივები მოიცავენ სტატისტიკურ ინფორმაციას საქართველოს ენერგეტიკული და მაკროეკონომიკური ცვლადების შესახებ 2003 წლიდან 2016 წლამდე. რეალური მთლიანი შიდა პროდუქტის და დასაქმებულთა რაოდენობის შესახებ ინფორმაცია მოპოვებულია საქართველოს სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის (Geostat) ვებ-გვერდის მეშვეობით. მონაცემები მთლიანი ფიქსირებული კაპიტალის ფორმაციის შესახებ შეგროვდა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის საერთაშორისო ფინანსური სტატისტიკის მონაცემთა ბაზის გამოყენებით. ხოლო, განახლებადი ენერგიის მოხმარების შესახებ მონაცემები შემუშავდა ენერგეტიკული საერთაშორისო სააგენტოს (IEA) და მსოფლიო ბანკის მონაცემთა ბაზებზე დაყრდნობით. არჩევანი შედარებით შეზღუდულ დროით ინტერვალზე განპირობებული იყო ორი ფაქტორით. პირველი, 2003 წლამდე სტატისტიკური მონაცემები ნაკლები საიმედოობით ხასიათდება. მეორე, ინსტიტუციების დაბალი განვითარების პირობებში ეკონომიკურ განვითარება საფუძვლად სულ სხვა ფაქტორები ედო. და ბოლოს, ზოგიერთი ცვლადის შესახებ მონაცემები საერთოდ არ იყო ხელმისაწვდომი 2003 წლამდე. აღნიშნული მეთოდოლოგიის გამოყენებით შექმნილი ემპირიული კვლევის შედეგები, გამოქვეყნებულია მაღალრეიტინგულ უცხოურ სამეცნიერო ჟურნალებში.

დასკვნა

განახლებადი ენერგიის პოპულარობა დღითიდღე იზრდება მსოფლიოს მასშტაბით. ქვეყნები ცდილობენ ტრადიციული ენერგიის მოპოვების საშუალებების განახლებადი ენერგიის წყაროებით ჩანაცვლება ბევრმა ქვეყანამ დაისახა მიზნად და ზოგიერთმა მათგანმა უკვე სასურველ შედეგსაც მიაღწია. განახლებადი ენერგიის წყაროებიდან ჰიდროენერგიის წყაროები დომინირებს, თუმცა აღსანიშნავია, რომ საკმაოდ დიდია მზისა და ქარის ენერგიის პოტენციალი.

საქართველო თავისი გეოგრაფიული ადგილმდებარეობის, რესურსების განაწილების და ეკონომიკური განვითარების პირობებში საკმაოდ დიდ იმედებს ამყარებს განახლებადი ენერგიის წყაროებზე. ქვეყნის უმთავრეს მიზანს წარმოადგენს სრულიად დააკმაყოფილოს ელექტროენერგიაზე მზარდი მოთხოვნა საკუთარი ენერგიის წყაროების გამოყენებით და რეგიონის ქვეყნების დაინტერესებიდან გამომდინარე იქცეს ელექტროენერგიის ექსპორტიორ ქვეყნად. როგორც კვლევები ცხადყოფს საქართველოს მხოლოდ ნაწილობრივ აქვს ათვისებული ჰიდროელექტროენერგიის რესურსები და მხოლოდ ახლა დაიწყო ქარის ენერგიის პოტენციალის შესწავლა და ქარის სადგურების გამოყენებით ელექტროენერგიის გამომუშავება. თითქმის გამოუყენებელი მზის ენერგიის საკმაოდ დიდი პოტენციალი და მხოლოდ უმნიშვნელო დონითაა გამოყენებული განახლებადი ენერგიის სხვა წყაროები. ამასთანავე აღსანიშნავია, რომ ენერგიის წარმოების სეზონური ხასიათიდან გამომდინარე განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს განახლებადი ენერგიის დივერსიფიცირებული წყაროების გამოყენება.

საქართველოს ენერგოსექტორისთვის მნივშნელოვან გამოწვევად რჩება სეზონური იმპორტის შემცირება, რაც სწორედ განახლებადი ენერგიის წყაროების პოტენციალის ათვისებით იქნება შესაძლებელი.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. ჩხაიძე, ბაადურ (2014). "ენერგეტიკა და ენერგოუსაფრთხოება (განახლებადი ენერგიის გამოყენების არსებული დონისა და მისი გაუმჯობესების სტრატეგია)“ , გამოწვევები საქართველოს ენერგო სექტორში და მდგრადი განვითარება.
2. Amri, F. (2017) „Intercourse across economic growth, trade and renewable energy consumption in developing and developed countries“. Renewable and Sustainable Energy Reviews 69: 527–534. https://doi.org/10.1016/j.rser.2016.11.230
3. Aslan, A. (2016) „The causal relationship between biomass energy use and economic growth in the United States“. Renewable and Sustainable Energy Reviews 57: 362–366. https://doi.org/10.1016/j.rser.2015.12.109
4. Dogan, E. (2016) „Analyzing the linkage between renewable and non-renewable energy consumption and economic growth by considering structural break in time-series data“. Renewable Energy 99: 1126–1136. https://doi.org/10.1016/j.renene.2016.07.078
5. Kahia, M.; Aissa, M. S. B.; Lanouarb, Ch. (2017). „Renewable and non-renewable energy use - economic growth nexus: the case of MENA Net Oil Importing Countries“. Renewable and Sustainable Energy https://doi.org/10.1016/j.rser.2017.01.010
6. Kelbakiani, G; Pignatti, N. (2012-13). "Introducing Wind Generation as a Way to Reduce the Seasonal Volatility in Electricity Generation in Georgia". International Association of Energy Economics.
7. Sebri, M. (2015) „Use renewables to be cleaner: meta-analysis of the renewable energy consumption–economic growth nexus“. Renewableand Sustainable Energy Reviews 42: 657–665. https://doi.org/10.1016/j.rser.2014.10.042
8. Shahbaz, M.; Rasool, G.; Ahmed, K.; Mahalik, M. K. (2016) „Consumption of Renewable Energy and Economic Growth“ 10.3846/cbme.2017.048.
9. Šimelytė A.; Dudzevičiūtė, G.; (2017) „Electricity consumption from renewable and non-renewable sources and economic growth: evidence from Latin American countries“. Renewable and Sustainable Energy Reviews 30: 290–298. https://doi.org/10.1016/j.rser.2013.10.006
10. Tiba, S.; Omri, A. (2017) „Literature survey on the relationships between energy, environment and economic growth“, Renewable and Sustainable Energy Reviews 69: 1129–1146. https://doi.org/10.1016/j.rser.2016.09.113
11. Lin, B.; Moubarak, M. (2014) „Renewable energy consumption – economic growth nexus for China“. Renewable and Sustainable Energy Reviews 40: 111–117. https://doi.org/10.1016/j.rser.2014.07.128

დანართი

გრაფიკი 1: ელეტროენერგიის წარმოება წყაროების მიხედვით

წყარო: ესკო

გრაფიკი 2 - ელექტროენერგიის მიწოდება, 2017

წყარო: ესკო

გრაფიკი 3 - ქართლის (გორის) ქარის სადგურის გამომუშავება, 2017

წყარო: ესკო

გრაფიკი 4 - ელექტრ-ენერგიის ექსპორტ იმპორტის დინამიკა

წყარო: ესკო

გრაფიკი 5- საქართველოს ელექტროენერგიის ბალანსი, 20017, მლნ კვტ.სთ

წყარო: ესკო